Helden van de terugtocht

Column prof dr Bob Hoogenboom

In de sociale psychologie heet het ‘groepsdenken’. Een dodelijke combinatie binnen een groep besluitvormers van: een illusie van onkwetsbaarheid; een onaantastbaar gevoel van goed bezig zijn; stereotypering van ‘de ander’, diegene die vraagtekens plaats bij het in beton gegoten besluit; grote druk op criticasters, zowel intern als extern; zelfcensuur en koste wat het kost vasthouden aan het gevoel van unanimiteit. De top van Veiligheid en Justitie vertoont groepsdenken. Evenals de top van de politie. Het OM?

Groepsdenken leidt tot tunnelvisie: er wordt niet of onvoldoende gezocht naar alternatieven. Immers, de nationale politie moet en zal op basis van het realisatie/herijkingsplan in de daarvoor aangegeven tijd en voor het voorziene bedrag worden gerealiseerd. Omdat de groepsdenkers – elkaar in een houdgreep houdend – dat hebben bepaald als zijnde de alles omvattende ‘waarheid’. ‘Jullie (buitenstaanders) begrijpen niet waar wij mee bezig zijn’. Wee de gebeente die durft de consensus te doorbreken. Pek en veren.

Groepsdenken is ook het onvoldoende zoeken naar nieuwe informatie. Er is geen begin van het nadenken over wat te doen als omstandigheden zich wijzigen. ‘Wij houden koers’. Voor de vorming van de nationale politie hebben we het dan over wijzigende omstandigheden als een nieuwe minister van Veiligheid en Justitie, die de bezem haalt door het groepsdenken op zijn departement. Vorige week hielden Van der Steur en zijn nieuwe Secretaris Generaal (SG) ‘donderspeeches’ voor de ambtelijke top. De nieuwe politieke leiding weigert te werken in een ‘Yes, minister’ omgeving. U weet wel, de Britse serie waarin een satirisch beeld wordt geschetst van politiek-ambtelijke verhoudingen. Waarin de minister steevast als lulletje lampenkatoen wordt afgeschilderd. De nieuwe minister en de nieuwe SG zeggen ‘no way’.

Gerard Bouman, de eerste korpschef van de nationale politie, heeft aangekondigd dat hij vertrekt. Bouman was de verpersoonlijking van het groepsdenken binnen de politie. Maar hij is de afgelopen jaren geleidelijk gaan twijfelen aan de in beton gegoten ‘waarheid’. Hij agendeerde de verwaarlozing van de diender in dossiers als ziekteverzuim en PTSS (Posttraumatisch Stressstoornis)  en sprak zich uit over discriminatie door de politie. Maar, was toch ook de dirigent van het groepsdenken binnen de top. Hij houdt vast – ook bij zijn aankondiging – dat het project op de rails staat. Dat is psychologisch verklaarbaar, maar staat haaks op de werkelijkheid. Met zijn terugtreden zijn haarscheuren ontstaan in het groepsdenken.

Naar aanleiding van één van mijn quotes, opgenomen voor Nieuwsuur op de dag dat Bouman zijn vertrek aankondigde, word ik door een paar ‘politie-intimi’ aangesproken op de ‘helden van de terugtocht’ uitspraak. Een soort van verontwaardiging. Hoe kan je deze botte man als ‘held van de terugtocht’ karakteriseren? Shame on you! ‘Helden van de terugtocht’ is gecoined door de Duitse essayist Enzensberger. Teruggrijpend op politieke en militaire denkers gaat dit over de moeilijkheid – en misschien wel de grootste moed in politiek, beleid en operaties – om zich terug te trekken. Om in te zien dat de slag verloren is en om te hergroeperen. Om de troepen en de natie niet te veel schade op te laten lopen. Inlevering van het eigenbelang voor een hoger belang.

Groepsdenken kan alleen worden doorbroken door in een beslissingsorgie tegenspraak toe te laten. Door je eigen waarheid te toetsen aan interne criticasters. Aan priemende ogen van buitenstaanders. De vorming van de nationale politie is noch een juridisch noch een organisatorisch vraagstuk. Dat alles is oplosbaar. Nauwelijks oplosbaar is de mindset van topambtenaren en de leiding van de politie die geloven dat ze op water kunnen lopen. Dat is  in de geschiedenis aan een enkeling voorbehouden.

Zelfs hier ontbreekt wetenschappelijk bewijs. In de literatuur over groepsdenken wordt verondersteld dat groepsdenkers zichzelf kunnen behoeden voor de aangegeven valkuilen. Helden van de terugtocht is een vrij gezwollen begrip. Ik schreef eerder columns over ‘beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald’ en ‘laten we ophouden met toneelspelen’. Gericht tegen de bunkermentaliteit ten departement en binnen de top van de politie.

Groepsdenken op het ministerie wordt nu aangepakt. Er wordt – als het serieus wordt genomen – afscheid genomen van topambtenaren. Anders kijken we naar een herhaling van ‘Yes Minister’. Groepsdenken is binnen de top van de politie gaan wankelen door de terugtocht van Gerard Bouman. Ik zou meer helden van de terugtocht willen zien. Niet alleen in de top, maar ook op andere leidinggevende niveaus. Helden van de terugtocht doen dat uit zichzelf. Dat is geen zwakte, maar leiderschap in optima forma.