De nieuwe kleren van de keizer

Column prof. dr. A.B. Hoogenboom

De nationale politie in oprichting, de grootste werkgever in ons land, bevindt zich in zwaar weer. De centrale ondernemingsraad heeft de korpschef een ultimatum gesteld. De politiebonden hebben weinig vertrouwen in het veranderingsproces. Recent zijn vernietigende rapporten uitgebracht over de voortgang daarvan. Het gaat niet goed met de automatisering, het personeelsbeleid, veranderingsdoelen worden niet gehaald en er is financiële onzekerheid.

De kern van het probleem is niet de schizofrenie van tegengestelde doelstellingen: veranderen, bezuinigen en te hoge criminaliteitsdoelstellingen, maar het feit dat belangendragers dit alles hebben laten gebeuren. De Tweede Kamer stemde volmondig – en kritiekloos – in met de nieuwe Politiewet. Noch de aannames noch het moordende tempo en het veelvoud van doelstellingen zijn ter discussie gesteld. De Kamer stond – en staat – erbij en heeft te weinig weerwoord geboden aan de minister.

De minister heeft deze politieke ruimte optimaal gepakt. Niet zozeer vanwege zijn eigen kracht, maar bij de gratie van te weinig tegenspel. Ook van zijn eigen ambtelijke top. Ambtenaren hebben idealiter drie opties: loyalty, voice en exit. Gezonde politiek-ambtelijke verhoudingen kenmerken zich door ambtelijk tegenspel. De slagschaduw van de minister heeft echter veel ambtelijke verlichting gedempt.

Het veranderingsproces heeft mede averij opgelopen doordat de politietop te weinig weerwoord heeft weten te bieden aan de minister. En, doordat onvoldoende een knip is aangebracht tussen operationeel leiderschap en veranderkundig leiderschap. Het laatste vergt specifieke (bedrijfskundige) kennis en ervaring. En kan beter door gekwalificeerde mensen van buiten worden gedaan. Ook de politietop is gebaat bij gezonde tegenspraak. Net als wordt gepropageerd in de opsporing om groepsdenken en fouten te voorkomen.

De burgemeesters hebben evenzeer te weinig weerwoord geboden. Zij hebben niet gehamerd op het feit dat de politiezorg in de kern lokaal is en blijft. Ook na invoering van de nationale politie. De nieuwe Politiewet heeft geen jota veranderd aan het gezag van de burgemeesters ten aanzien van openbare orde noch aan het gezag van de Officier van Justitie ten aanzien van de rechtshandhaving. Waarom wordt niet vrijmoediger gesproken door het bestuur en het Openbaar Ministerie – met elkaar en tegen de minister – over wie nu eigenlijk over de politie gaat? Waarom spreekt het lokale gezag zich niet uit over het veranderingsproces? De minister bleef ook hierdoor ruimte pakken. Bij de gratie van timiditeit.

Politievakbonden hebben historisch gezien een belangrijke rol gespeeld in de verheffing van het vak (opleidingen) en op basis daarvan het verbeteren van arbeidsvoorwaarden (arbeidsomstandigheden en salariëring). Bij de gratie van gebrek aan tegenspraak, door iedereen, hebben de politiebonden zich inmiddels een positie ‘toegeëigend’ welke haaks staat op staatsrechtelijke verhoudingen. Het maakt niet uit waar het over gaat, of de burger ziet in de media een bondsvoorzitter een mening hebben over de politie. En, breder, over het veiligheidsbeleid. Dit is de wereld op zijn kop. Wie gaat er in een rechtsstaat over politie? Bonden, en meer in het bijzonder individuele voorzitters, hebben Kamerleden, gezagsdragers, topambtenaren en politieleiders feitelijk verdrongen.

Het kon gebeuren omdat belangendragers het hebben laten gebeuren. En de minister een verbond heeft gesloten met de bonden. De afgelopen drie jaar steunde de minister op de door hem veronderstelde machtsbasis van de bonden. Het versterkte het zelfvertrouwen van de bonden. Niets is echter zo broos als (de perceptie van) macht. De Nederlandse politie heeft een collectieve baangarantie; wordt – zeker in uitvoerende functies – beter betaald dan veel korpsen in Europa; de overwerk- en pensioenvoorzieningen zijn beter dan waar dan ook en uit recent onderzoek blijkt dat sprake is van een grote arbeidssatisfactie. De politie is tot in haar diepste vezels loyaal en gezagsgetrouw. Zij doet op straat – ondanks het gekrakeel in de corridors van de macht – gewoon haar werk. Het is de enige betrouwbare factor in het geheel. De mogelijkheid ‘neen’ tegen de bonden te zeggen hoort ten onrechte niet meer tot het vocabulaire van onze keizers en keizerinnen.

Het veranderingsproces kan worden vlot getrokken als rechtsstatelijke verhoudingen worden hersteld. Als diegenen die vrijmoedig moeten spreken, dat ook doen. En, bijrolspelers zich aan hun bescheiden rol houden.